هدف از مقاله حاضر آشنایی با تعویض مفصل زانو یا آرتروپلاستی مفصل زانوست. پس از آشنایی با این عمل جراحی درباره نکات مهم پس از جراحی، فیزیوتراپی تعویض مفصل زانو و ورزشهای لازم برای کسب حرکات نرمال مفصل بیشتر صحبت خواهیم کرد. تعویض مفصل زانو اولین بار توسط فرگوسن در سال 1861 انجام شد. بعد از او جراحان متعددی اقدام به آرتروپلاستی مفصل زانو کردند ولی هر کدام بدلیلی در کار خود موفق نبودند.
در سالهای 1930_1920 کمپل در بعضی موارد موفقیتهایی کسب کرد ولی در مورد زانوی مبتلا به آرتریت موفقیت چندانی بدست نیاورد. در سال 1943 با کوشش اسمیت پترسون و استفاده از وسایل فلزی، تعویض ناکامل مفصل زانو انجام شد که موفقیت چندانی در پی نداشت. در اوایل سال 1950 وسایلی با راستا و جنس مناسبتر برای تعویض مفصل ساخته شد ولی عدم سازگاری آنها با بیومکانیک زانو و حرکت پیچیده این مفصل و تماس فلز، منجر به عدم موفقیت آن شد. آرتروپلاستی موفق از سال 1971 توسط گاستون و با استفاده از پروتزهای دارای سطح تمام صاف انجام شد. این وسیله بر مبنای حداقل اصطکاک ساخته شده بود که سطح آن را ماده پلی اتیلن میپوشانید.
بعد از آن دانش جدید و تجربیات حاصله منجر به ظهور پروتزهایی شد که با داشتن اصول و پایه یکسان، از نظر مقدار سطح تماس با هم تفاوت داشتند. بسیاری از اشکالاتی که در پروتزهای اولیه وجود داشت با ایجاد تغیراتی رفع شد. بطوریکه امروزه موفقیت تعویض کامل یا نیمه کامل مفصل زانو تقریبا به اندازه تعویض مفصل ران است. آرتروپلاستی مفصل زانو در ایران از سال 1363 و در بیمارستان شفایحیائیان شروع شد و تا به حال تعداد بسیاری از بیماران تحت جراحی و فیزیوتراپی تعویض مفصل زانو قرار گرفته اند.
هدف از تعویض مفصل زانو
هدف از جراحی تعویض مفصل زانو از بین بردن درد، برگشت عملکرد مفصل و ثبات آن است. در مواردیکه بیمار سایر روشها را برای کاهش درد انجام داده و همچنان از درد زانو شکایت دارد، یا اینکه شکل زانو تغییر کرده و مفصل دچار بدشکلی شده است و یا محدودیت حرکتی شدیدی وجود دارد، ممکن است نیاز به تعویض کامل و یا ناکامل مفصل زانو باشد. برای کسب اهداف فوق پروتزی مناسب است که نزدیکترین کارایی را به زانوی طبیعی داشته و در عین حال طول عمر خوب و عوارض نامطلوب کمتری بدنبال داشته باشد.
مراحل عمل تعویض مفصل زانو
ابتدا بیمار بیهوشی کامل دریافت میکند، البته گاهی از بیهوشی اپیدورال هم استفاده میشود. جراح متخصص در بخش جلویی مفصل زانو برشی میزند سپس بخشهای آسیب دیده مفصل زانو برداشته میشوند و روی مفصل تا اندازه ای برش میخورد که با سطح مفصل جدید جور شود. در ادامه مفصل جدید به استخوانهای ران، ساق و کشکک اتصال داده میشود و بافتهای نرم پیرامون مفصل نیز به جای خود هدایت میشوند.
انواع مختلف پروتزهای زانو
در تعویض مفصل زانو پروتزهای متعددی بکار میرود. بعضی پروتزها فقط سطوح مفصلی را میپوشانند و بعضی دیگر علاوه بر پوشاندن سطح مفصلی، ثبات هم ایجاد میکنند. مقدار ثباتی که توسط پروتز ایجاد میشود کانسترینت نامیده میشود. پروتزهای زانو را بر اساس معیارهای مختلفی تقسیم بندی میکنند.
تقسیم بندی بر اساس تعداد قطعات بکار رفته در زانو
1- پروتز یک کمپارتمانی: این نوع برای جایگزین کردن سطح مفصلی داخلی یا خارجی زانو بکار میرود. در این نوع، مفصل کشکک و نیمه مقابل زانو تعویض نمیشوند. این پروتزها در بیماران مبتلا به بیماریهایی مانند آرتریت روماتوئید و یا هموفیلی بدلیل اینکه تمام سطح مفصل درگیر شده است کاربرد ندارد، بر عکس در بیمارانی که با سن بالا دچار استئوآرتروز بخش داخلی هستند کاربرد بیشتری دارد.
2- پروتز دو کمپارتمانی: در این نوع سطوح مفصلی داخلی و خارجی مفصل زانو عوض میشوند، ولی مفصل کشکک دست نخورده باقی میماند. لازم بذکر است که این روش موفقیت چندانی نداشته است.
3-پروتز سه کمپارتمانی: بسیاری از پروتزهای مورد استفاده از این نوع هستند که علاوه بر سطوح داخلی و خارجی زانو، مفصل کشکک را نیز در بر میگیرند. این گروه را از نظر مقدار ثبات مکانیکی که ایجاد میکند به سه دسته زیر تقسیم میکنند:
1- بدون کانسترینت، مقدار کمی ثبات ایجاد میکند و در افرادی بکار میرود که بافتهای نرم ثبات دهنده مفصلی سالمی دارند.
2- نیمه کانسترینت، بیشترین پروتزها در این گروه هستند. مقدار ثبات ایجاد شده بیشتر از حالت قبل است.
3- با کانسترینت، اغلب تعویضهای کامل مفصل با استفاده از این پروتزها انجام میشود. اغلب این پروتزها حرکت خم شدن زانو را میسر میسازند و حرکات جانبی را محدود میکنند. یک جراح خوب با انتخاب صحیح پروتز میتواند بدراستایی زانو را اصلاح کرده و ثبات قابل قبولی در آن بوجود آورد.
تقسیم بندی براساس وجود اتصال و یا عدم اتصال بین قطعات استخوان ران و استخوان ساق
1- پروتز متصل: در این نوع پروتز قطعات استخوانهای ران و ساق بهم متصل هستند و تنها حرکت خم و راست کردن زانو، انجام میشود. این پروتز زمانی بکار گرفته میشود که بافتهای نرم ثبات دهنده اطراف زانو کاملا کار خود را از دست داده باشند.
2- پروتز منفصل: در این گروه قطعه استخوان ران و ساق بهم اتصال ندارند و ثبات مفصل توسط بافتهای نرم اطرف آن تامین میشود. معمولا پیش از جراحی یک کلیشه رادیوگرافی از زانوی فرد گرفته میشود بطوریکه مفاصل ران، زانو و مچ پا در آن دیده شود. این کلیشه برای بررسی محورهای مکانیکی و آناتومیکی عضو است که بتوان به کمک آن پروتز را بر محور مکانیکی استخوان ران و ساق منطبق کرد.
میزان موفقیت عمل تعویض مفصل زانو
عوامل مختلفی در موفقیت جراحی تعویض مفصل زانو موثر هستند که مهمترین آنها عبارتند از: راستای بیومکانیک صحیح مفصل، روشهای ثابت کردن مناسب، مواد پروتزی مناسب و فیزیوتراپی بعد از عمل. درمان فیزیوتراپی به موقع و اصولی بعد از عمل، در کاهش شانس شکست جراحی بسیار موثر است. بنابراین فیزیوتراپیست باید موارد مختلف موثر در این مورد و جراحیهای آنرا خوب بشناسند تا بتواند در توانبخشی بیمار به بهترین شکل عمل کند.
عدم اقدام بموقع بیمار در مراجعه به کلینیک فیزیوتراپی میتواند موفقیت پس از جراحی را با شکست مواجه سازد. تیم درمانی کلینیک فیزیوتراپی آرامش سعادت آباد با آشنایی کامل با آناتومی، کینزیولوژی و پروتکل های درمانی مفصل زانو در این مسیر همراه شما هستند.
درمان فیزیوتراپی به موقع و اصولی بعد از عمل، در کاهش شانس شکست جراحی بسیار موثر است
فیزیوتراپی بعد از جراحی باید با روند صحیح طراحی و پیش برده شود. در بیمارانی که تعویض کامل مفصل داشته اند این مسئله از اهمیت بیشتری برخوردار است. چندین عامل کلیدی برای درمان بعد از عمل این بیماران باید مورد توجه قرار گیرد. از جمله: سن، نوع بیماری، شدت آرتریت موجود، گرفتاری بافت نرم اطراف، موقعیت اجتماعی بیمار، درجه راستای محور که اصلاح شده است، نوع پروتزی که بکاربرده شده است، روش تثبیت پروتز و انتظارات بیمار. این عوامل ممکن است سرعت فیزیوتراپی بیمار را تحت تاثیر قرار بدهد. بعد از جراحی، فیزیوتراپیست باید در ابتدا مشکل اصلی بیمار را مورد برسی قرار دهد.
امروزه بیمار، بمنظور کاهش مشکلات قلبی عروقی و تنفسی، در سریعترین زمان ممکن راه اندازی شده و راه رفتن را آغاز میکند که منجر به کاهش میزان مرگ و میر میگردد. بعلاوه این برگشت سریع به فعالیت منجر به برگشت سریع قابلیتهای عضلانی وحرکتی بیمار میشود. بعلت اهمیت فیزیوتراپی پس از تعویض مفصل زانو، بزودی بصورت جداگانه به آن خواهیم پرداخت.